sözcüklerin izinde ##dil

Bu başlık da nereden çıktı, diyeceksiniz? Hele altında Türk halk edebiyatının 20. yüzyıldaki en büyük temsilcilerinden Âşık Veysel’in dörtlüğü olunca… Küçükken boş boş konuştuğumuzda-hani laf olsun torba dolsun misali- rahmetli annemin sözüydü: “Gerekli gereksiz konuşma!” Dil yanlışları söz konusu olduğunda, özellikle de gereksiz sözcükler ve eklerle -hele de imzası ünlenmiş kişilerin satırlarında- karşılaştıkça rahmetli annemin bu sözü gelir aklıma: “Gerekli Gereksiz!”

Hangi yıldı, hatırlamıyorum. Üniversite sınavında çıkmış bir paragraf sorusu… Metinde anneanne, ödev yapan torununun yazdığı bir cümleye itiraz ediyordu. Güngörmüş anneanne, torunu, “Neden olmaz?” diye sorunca da torununun ödevindeki dil yanlışını dili döndüğünce anlatmaya çalışıyordu: “Öyle denmez de, ondan!” Televizyonda, internette, gazetelerde, şarkılarda ve daha sayılamayacak kadar çok yerde her gün bir dünya dil yanlışıyla karşılaştığımda hep bu sınav sorusu ve anneannenin sözü gelir aklıma: “Öyle denmez!”

Tarih, 11 Nisan 2010... Kadıköy’de bir kafede edebiyat öğretmeni arkadaşımla oturuyoruz. Günlerden pazar, sınav günü... Gençlerin, ÖSYM’nin sorularıyla terlediği dakikalar... Birazdan sınav bitecek, ikimizin de telefonları peş peşe çalacak, öğrencilerden hangi soruların, nasıl sorulduğunu öğreneceğiz. Arkasından çalıştığımız kuruma gidip öğrencilerimizle bu sefer yüz yüze konuşacağız aynı soruları. Ta ki televizyonda sorular yayımlanıp cevapları açıklanıncaya kadar... Gençlerin bu heyecanını yaşamak yıl boyunca onların yanında olan biz öğretmenler için ayrı bir gurur ve mutluluk nedeni... Yalnız o yıllarda farkına sonradan vardığımız o kadar çok şey oldu ki...

Yıllar önceydi. Haftanın birkaç günü sarı dolmuş ile şimdilerde adı “Atatürk Stadı” olarak değiştirilmesi planlanan “Şükrü Saracoğlu Stadı"nın önünden geçiyorum. Her geçtiğimde kale arkası tribünlerinin dış cephesinde asılı büyük bir pankart görüyorum. Pankartta şöyle yazıyor: “Ata'm izindeyiz çünkü biz de Fenerbahçeliyiz!” Fenerbahçelilerin Ata'ya saygı ve sevgisi her geçişimde beni de gururlandırıyor. Yalnız pankartta bir yazım yanlışı var ki içimi acıtıyor.

Özel adlara getirilen çokluk eki ve sonrasında gelen diğer ekler, kesmeyle ayrılmaz:Yakup Kadriler, Türklerin TDK TDK’nin kesme imiyle ilgili kurallarını incelediğimizde yukarıda alıntıladığım kuralla karşılaşıyoruz. Bu kurala göre “-ler” eki hiçbir kullanımda özel adlardan kesme imiyle ayrılmaz deniyor. Kılavuzda verilen ve “vb.” anlamının örneklendiği “Yakup Kadriler” örneği ile “-ler” ekinin millet adı yaptığı “Türklerin” örneği için kuralın doğru olduğunu söyleyebiliriz.

Türk Dil Kurumunun şu anda yürürlükte bulunan yazım kılavuzuna göre kesme iminin kullanımı ile ilgili kurallardan birini yukarıda görmekteyiz. Bu kurala göre özel adlara gelen yapım ekleri kesme imiyle ayrılamaz. Kuralın bu kısmı doğru… Devamında söylenen ise yapım ekinden sonra gelen hiçbir ekin kesme imiyle ayrılamayacağı yönünde… İşte burada durup düşünmek gerek. Özel isimlerden yapım ekiyle türetilen sözcüğün görevine, anlamsal özelliğine bakmadan böyle bir kuralı uygulamak bana mantıklı gelmiyor.

Yatmaç çorbası, Kastamonu'nun başka hangi ilçelerinde yapılır, tüketilir; bilmiyorum. Fakat Azdavay, Pınarbaşı taraflarının sevilen eski tatlarından biridir. Eski olan sadece çorba değil tabii, sözcük de bizi oldukça eskilere götürüyor. Türk dilinin en eski sözlüğü olan Divan ü Lügat-it Türk, bir sözlük olmanın yanı sıra ansiklopedik bir eserdir aynı zamanda. Kaşgarlı Mahmut’un Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazdığı bu eserde Türklerin gelenek ve göreneklerini, yaşam biçimlerini ve Türkler hakkında daha birçok ayrıntıyı görmek mümkün. Örneğin yemekler… Sözlükte geçen yemek isimlerinden biri de “tutmaç”…

İstanbul, Ankara, İzmir ya da Türkiye'nin hangi şehrinde yaşıyorsanız yaşayın, fark etmez; bu deyimi duyduysanız bilin ki yakınınızda bir yerde bir Kastamonulu, Pınarbaşılı, Azdavaylı, Dadaylı... vardır: "Gücümü üzme benim!"