sözcüklerin izinde ##etimoloji

Hangi yıldı, hatırlamıyorum. Üniversite sınavında çıkmış bir paragraf sorusu… Metinde anneanne, ödev yapan torununun yazdığı bir cümleye itiraz ediyordu. Güngörmüş anneanne, torunu, “Neden olmaz?” diye sorunca da torununun ödevindeki dil yanlışını dili döndüğünce anlatmaya çalışıyordu: “Öyle denmez de, ondan!” Televizyonda, internette, gazetelerde, şarkılarda ve daha sayılamayacak kadar çok yerde her gün bir dünya dil yanlışıyla karşılaştığımda hep bu sınav sorusu ve anneannenin sözü gelir aklıma: “Öyle denmez!”

Olimpiyatlar antik Yunan kültürüne dayanıyor bilindiği gibi. Bugünkü Olmpia’da Zeus Sunağı’na yapılan adakların ardından düzenlenen spor karşılaşmalarının güç ve zafer olgularına dayandığını ve kaybetmenin onursuzluk olarak nitelendirildiğini söyleyebiliriz. Hatta sporcuların çıplak dövüştükleri ve yarıştıkları, Jimnastik sözcüğünün Yunanca “çıplak” sözcüğünden doğduğu bilgisine kaynaklarda ulaşabiliyoruz.

Yıllar önceydi. Haftanın birkaç günü sarı dolmuş ile şimdilerde adı “Atatürk Stadı” olarak değiştirilmesi planlanan “Şükrü Saracoğlu Stadı"nın önünden geçiyorum. Her geçtiğimde kale arkası tribünlerinin dış cephesinde asılı büyük bir pankart görüyorum. Pankartta şöyle yazıyor: “Ata'm izindeyiz çünkü biz de Fenerbahçeliyiz!” Fenerbahçelilerin Ata'ya saygı ve sevgisi her geçişimde beni de gururlandırıyor. Yalnız pankartta bir yazım yanlışı var ki içimi acıtıyor.

Özel adlara getirilen çokluk eki ve sonrasında gelen diğer ekler, kesmeyle ayrılmaz:Yakup Kadriler, Türklerin TDK TDK’nin kesme imiyle ilgili kurallarını incelediğimizde yukarıda alıntıladığım kuralla karşılaşıyoruz. Bu kurala göre “-ler” eki hiçbir kullanımda özel adlardan kesme imiyle ayrılmaz deniyor. Kılavuzda verilen ve “vb.” anlamının örneklendiği “Yakup Kadriler” örneği ile “-ler” ekinin millet adı yaptığı “Türklerin” örneği için kuralın doğru olduğunu söyleyebiliriz.

Türk Dil Kurumunun şu anda yürürlükte bulunan yazım kılavuzuna göre kesme iminin kullanımı ile ilgili kurallardan birini yukarıda görmekteyiz. Bu kurala göre özel adlara gelen yapım ekleri kesme imiyle ayrılamaz. Kuralın bu kısmı doğru… Devamında söylenen ise yapım ekinden sonra gelen hiçbir ekin kesme imiyle ayrılamayacağı yönünde… İşte burada durup düşünmek gerek. Özel isimlerden yapım ekiyle türetilen sözcüğün görevine, anlamsal özelliğine bakmadan böyle bir kuralı uygulamak bana mantıklı gelmiyor.

Abdest: Âb-dest yani el suyu. Aceze: Arapça acazat "acizler, düşkünler" sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük Arapça ‘cz kökünden gelen sözcüğünün çoğuludur. Adam: Arapça Adm kökünden gelen ādam 1. insanların atası, Âdem, 2. insanoğlu sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük İbranice aynı anlama gelen ādām sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük İbranice ādamā "toprak" sözcüğü ile eş kökenli olabilir; ancak bu kesin değildir. Afişe: Afişe et- 'duvar ilânı ile bildirmek' Fr. afficher a. m. [Lât. affigere 'takmak,

Yatmaç çorbası, Kastamonu'nun başka hangi ilçelerinde yapılır, tüketilir; bilmiyorum. Fakat Azdavay, Pınarbaşı taraflarının sevilen eski tatlarından biridir. Eski olan sadece çorba değil tabii, sözcük de bizi oldukça eskilere götürüyor. Türk dilinin en eski sözlüğü olan Divan ü Lügat-it Türk, bir sözlük olmanın yanı sıra ansiklopedik bir eserdir aynı zamanda. Kaşgarlı Mahmut’un Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazdığı bu eserde Türklerin gelenek ve göreneklerini, yaşam biçimlerini ve Türkler hakkında daha birçok ayrıntıyı görmek mümkün. Örneğin yemekler… Sözlükte geçen yemek isimlerinden biri de “tutmaç”…

İstanbul, Ankara, İzmir ya da Türkiye'nin hangi şehrinde yaşıyorsanız yaşayın, fark etmez; bu deyimi duyduysanız bilin ki yakınınızda bir yerde bir Kastamonulu, Pınarbaşılı, Azdavaylı, Dadaylı... vardır: "Gücümü üzme benim!"